Giáo họ chợ mới trong lịch sử truyền giáo Phú Yên.

GIÁO HỌ CHỢ MỚI TRONG LỊCH SỬ TRUYỀN GIÁO PHÚ YÊN

Chợ Mới hiện nay là một giáo họ thuộc giáo xứ Mằng Lăng. Phần đất giáo họ Chợ Mới bao gồm thôn Hà Yên và thôn Hòa Hậu của xã An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên. Phía Bắc giáp giáo họ Xóm Làng, thôn Quảng Đức, mương cầu Ngói làm biên địa. Phía Đông là ruộng lúa với đầm Hòa Hậu,tục gọi là đầm Ông Kinh, đầm có nhiều cá đồng và ốc bưu.

Phía Tây giáp nhánh sông Kỳ Lộ (sông Cái) chảy ra đầm Ô Loan. Nhánh sông nầy bắt đầu từ cầu Lò Gốm trên huyện lộ từ Ngân Sơn đi về các xã An Thạch, An Ninh Tây và An Ninh Đông. Từ cầu Lò Gốm sông chảy về hướng Nam khoảng 3 km, phát sinh một nhánh nhỏ từ Chợ Mai đến chân núi Gò Dầu (thôn Hòa Hậu), rồi cũng ra đầm Ô Loan. Nhánh sông nhỏ nầy là biên giới phía Nam của Chợ Mới. Từ cầu Lò Gốm theo đường bê tông dọc bờ sông, qua khỏi cầu Ngói khoảng 800 mét, nhà thờ Chợ Mới tọa lạc về hướng Đông.

Vùng đất Chợ Mới được bao quanh bởi sông nước, khí hậu hiền hòa, dường như chỉ dành cho những nông dân cần cù với cuộc sống đạm bạc. Ngày nay tại xóm Hòa Sen, phía Nam Chợ Mới, trên đường đi Hòa Hậu, có trường Mẫu giáo mà trước đây là Lẫm Đình[1]. Trên triền núi Một phía sau trường có miếu thờ Ông Chưởng. Ông Chưởng tên thật là Nguyễn Hữu Cảnh (1650 – 1700), một danh tướng của nhà Nguyễn có công lớn trong việc trấn giữ và chiêu dân lập ấp mở cõi miền Nam. Sau khi ông mất, chúa Nguyễn đã truy phong chức Chưởng dinh cho ông. Do đó dân chúng gọi danh tướng Nguyễn Hữu Cảnh theo chức danh là Ông Chưởng. Việc tại xóm Hòa Sen, thôn Hà Yến thuộc giáo họ Chợ Mới có miếu thờ Ông Chưởng cho thấy những lưu dân đầu tiên đến Chợ Mới, thuộc vùng Bà Đài, châu thổ sông Cái để lập nghiệp là những lưu dân xứ Nghệ do Nguyễn Hữu Cảnh hướng dẫn trong giai đoạn cuối thời mở cõi Phú Yên. Trong số lưu dân đến đây lập nghiệp, có thể có những tín hữu đã được các thừa sai dòng Tên ban bí tích Thánh Tẩy tại quê hương của mình.

Ngày nay tên gọi Chợ Mới là một tên gọi ‘thuần túy nhà đạo’ của một giáo họ thuộc giáo xứ Mằng Lăng, giáo phận Qui Nhơn.

Theo dòng lịch sử truyền giáo Phú Yên qua các tài liệu đã được tìm thấy, có một bức thư của các giảng viên giáo lý đề ngày 09 tháng Hai năm 1693 gởi cho cha Ausiès, thừa sai làm việc tại Phú Yên và Qui Nhơn (Bình Định) từ năm 1683 đến ngày 01/8/1709. Theo linh mục sử gia Adrien Launay, thì đây là bức thư của các Giảng viên giáo lý Chợ Mới [2].

Trong bài tường trình vào tháng 7 năm 1723 về việc qua đời và an táng Đức cha Labbé, Giám mục phó Đàng Trong, cha Charles Flory có ghi: “Sau khi cho đào một huyệt nhỏ dưới bàn thờ của nhà thờ chính ở Phú Yên, tôi đã đặt ở đó xác của ngài đã được khâm liệm cùng với phẩm phục trước khi tôi đến…Ngài qua đời ngày 24 tháng Ba năm nay và chúng tôi an táng ngài ngày 13 tháng 5”[3]. Như vậy, nhà thờ chính ở Phú Yên là nhà thờ nào?. Theo thống kê ngày 01/12/1747 của cha Paul Bourgine [4] về số gia đình và khoảng cách từ các cộng đoàn tín hữu đến nhà thờ, Phú Yên có 06 nhà thờ: Cho-Moi (Chợ Mới) 134 gia đình; Quan-Cau (Quán Cau) 88; Lo-Cao 23 ; Phu-Dien ( Phú Điền) 21; Phuc-Thuyen ( Phúc Tuyền) 55; Thach –Thanh ( Thạch Thành) 93. Trong đó Chợ Mới là nhà thờ chính và cũng là trú sở thường xuyên của các thừa sai [5]. Lúc bấy giờ giáo điểm xa nhất của Chợ Mới ở phía Tây là giáo điểm Suối Ré (nay thuộc giáo xứ Đồng Tre), phía Đông là giáo điểm Mái Nhà (ngày nay là làng Phú Ốc, xã An Ninh Đông), phía Nam giáp Quán Cau, phía Bắc là giáo điểm Vũng Lắm (nay thuộc giáo xứ Sông Cầu).

Với tường trình của Charles Flory cùng với thống kê của cha Bourgine ở trên, cho thấy Đức cha Labbé được an tang tại nhà thờ Chợ Mới, và lúc bấy giờ, Chợ Mới là trung tâm truyền giáo của Phú Yên. Trãi qua thời gian lịch sử khá lâu dài, vị trị nhà thờ Chợ Mới hôm nay phải chăng chính là vị trí mà Đức cha Labbé được an táng như lời tường thuật? Đó là một vấn đề lịch sử cần được xác minh.

Trong báo cáo năm 1850 của Đức cha Stêphanô Thể gởi cho Hội Thừa Sai Paris, Phú Yên được chia làm hai xứ. Xứ phía Bắc có 21 giáo điểm với 3.537 tín hữu, trong đó Chợ Mới đứng đầu danh sách với 423 tín hữu. Xứ phía Nam có 14 giáo điểm với 2.464 tín hữu, trong đó Hoa Vông đứng đầu danh sách với 165 tín hữu [6]. Quan sát trong báo cáo nầy, hai giáo điểm Chợ Mới và Hoa Vông đứng đầu danh sách của hai xứ Bắc và Nam Phú Yên không xếp theo thứ tự vần của tên gọi.

Xét cách xếp theo thứ tự giáo điểm có số tín hữu đông nhất thì Chợ Mới có số tín hữu đông nhất trong các giáo điểm thuộc xứ Bắc Phú Yên, lúc bấy giờ Mằng Lăng có 154 tín hữu. Tuy nhiên, nếu xếp theo thứ tự nầy, Hoa Vông có số tín hữu đứng hàng thứ 06 trong số các giáo điểm thuộc xứ Nam Phú Yên : Phú Cốc 311; Hóc Gáo 288; Phú Điền 196; Quán Cau 194; Suối Môn 168; Hoa Vông 165; Triều Thủy 137….

Trong tiểu sử các thừa sai làm việc tại Phú Yên, từ năm 1867- 1870 một mình cha Gustave Louis Derenne ở tại Mằng Lăng, phụ trách toàn vùng Phú Yên. Năm 1870 ngài lâm bệnh, phải đưa về Singapore điều trị nhưng không cứu khỏi, ngài qua đời vào ngày 08/12/1870. Như thế thời điểm nầy trụ sở của các thừa sai đã chuyển đến Mằng Lăng.

Trong cuộc bách hại của Văn Thân năm 1885, Chợ Mới cũng như Mằng Lăng đều đã mang thương tích. Năm 1887, cha Guitton được bổ nhiệm vào Phú Yên với các cha phó là cha Huề và cha Đạt. Cha Huề phụ trách phía Tây (Cây Da), cha Đạt phụ trách phía Nam (Hoa Vông). Ngày 10 tháng Tư năm 1888, cha Joseph Lacassagne từ Hồng Kông về Phan Rang và được bổ nhiệm làm cha sở toàn tỉnh Phú Yên với toàn quyền tự do lựa chọn trụ sở cho mình, Mằng Lăng hoặc ở Hoa Vông. Ngài đã chọn Mằng Lăng.

Sau ngày 30/4/1975 cha F.X Nguyễn Xuân Văn và cha Giacôbê Nguyễn Thành Tri từ giáo phận Đà Nẵng trở về giáo phận Qui Nhơn. Tháng 9/1975, Đức cha Phaolô huỳnh Đông Các, Giám mục giáo phận Qui Nhơn quyết định lấy 03 giáo họ của giáo xứ Mằng Lăng: Chợ Mới, Xóm Làng và Đồng Cháy lập thành giáo xứ Chợ Mới, giao cho cha Giacôbê Nguyễn Thành Tri. Còn lại 09 giáo họ thuộc giáo xứ Mằng lăng do cha F.X. Nguyễn Xuân Văn đảm nhiệm. Cha Phaolô Trương Đắc Cần lúc bấy giờ là cha sở Mằng Lăng, được bổ nhiệm làm cha sở Sông Cầu.

Ngày 10 tháng 10 năm 1986, cha Giacôbê Nguyễn Thành Tri được bổ nhiệm làm cha sở Mằng Lăng. Giáo xứ Chợ Mới không có linh mục đến ở thường xuyên, cha sở Mằng Lăng kiêm nhiệm Chợ Mới. Trong khi cha Giacôbê Nguyễn Thành Tri về Mằng Lăng, thầy Giuse Trương Đình Hiền từ Mằng Lăng về ở tại Chợ Mới. Ngày 10/5/1989, thầy Giuse Trương Đình Hiền thụ phong linh mục và ở tại Chợ Mới cho đến ngày 10/3/1992 được bổ nhiệm làm cha sở Đồng Tre.

Sau một thời gian dài trong lịch sử truyền giáo ở Phú Yên, Chợ Mới đã được các thừa sai chọn làm trụ sở chính, nay Mằng Lăng đã được chọn làm trụ sở thay cho Chợ Mới. Đó là chuyện của lịch sử. Điều quan trọng, người tín hữu ở Chợ Mới noi gương và nối bước cha ông viết tiếp trang sử đức tin của mình.

Ngôi nhà thờ Chợ Mới được xây dựng từ năm 1962 nay đã cũ nát. Hôm nay, 15/09/2010, Đức Giám mục giáo phận đến chủ sự nghi thức đặt viên đá đầu tiên xây dựng nhà thờ mới. Nhờ lời cầu bàu của Mẹ Maria, nguyện xin Chúa xuống muôn ơn và chúc lành cho công việc xây dựng nhà Chúa.

—————-
Lm. Gioan Võ Đình Đệ

[1] Lẫm : nơi chứa lúa.

[2] A.M.E., vol. 737, p. 473. hoặc Adrien Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823, T.I, Paris 2000, p. 401.

[3] Adrien Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823, T.I, Paris 2000, p. 641

[4] Thừa sai MEP. Làm việc tại Bình Định và Phú Yên từ năm 1742-1750

[5] Adrien Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823, T.II, Paris 2000, p. 191.

[6] Mission de Qui Nhơn, Mémorial no. 58, 31 Oct. 1909, p. 152-153.